‘Pas nu begrijp ik waar de oorzaak van mijn eenzaamheid ligt’

“Eenzaamheid hoort bij het leven. Iedereen heeft weleens zo’n moment dat je het gevoel hebt er niet bij te horen. Of dat je je op een feestje niet op je gemak voelt omdat je geen verbinding kunt maken. Maar mijn eenzaamheid ging verder dan dat. De schrijnende pijn vrat me vanbinnen op. Het was alsof ik onder een glazen stolp leefde. Ik zag alles wat er om me heen gebeurde, maar was niet in staat daar deel van uit te maken. De coverfoto van mijn boek staat symbool voor dat gevoel. Ik leun als kleuter tegen de muur van het schoolgebouw en kijk naar de kinderen die met juf spelen. Het verlangen erbij te horen was groot, maar ik had geen idee hoe ik dat moest doen. En van het woord eenzaamheid had ik nog nooit gehoord.

De reden waarom ik besloot een boek te schrijven over eenzaamheid, inmiddels ken ik de betekenis van het woord wel, is omdat er de laatste tijd veel media-aandacht is voor het onderwerp. Met name onder ouderen wordt het gezien als een steeds groter wordend maatschappelijk probleem. Ook omdat de digitale samenleving, waarin alles gebeurt via internet, het voor ouderen moeilijk maakt om volwaardig mee te draaien. Corona deed nog een schepje boven op die eenzaamheid. Opa’s en oma’s werden niet meer bezocht en in de verzorgingshuizen was niemand meer welkom. Alsof dat nog niet genoeg was, werden we niet meer alleen als oud, maar ook als kwetsbaar en zwak weggezet. Even voor de duidelijkheid, ik mag dan niet meer piepjong zijn, maar ik voel me niet kwetsbaar of zwak. Eenzaam, dat was ik wel. Dus las ik alles wat er over eenzaamheid en de bestrijding ervan werd geschreven. Alleen herkende ik mezelf er niet in. Natuurlijk, het is prachtig, al die goedbedoelde initiatieven als bingoavonden of wandelclubs voor eenzame ouderen, en er zullen zeker mensen bij gebaat zijn, maar mij niet gezien. Ik heb geen behoefte om koffie te drinken of naar de film te gaan met een wildvreemde, want aan vrienden heb ik geen gebrek. Maar wat was het dan? Waarom voelde ik me, ondanks het feit dat ik lieve mensen om me heen heb, toch eenzaam? Ik besloot op onderzoek uit te gaan, niet wetende dat ik over mijn bevindingen uiteindelijk een boek zou schrijven.”

Niet één soort eenzaamheid

 “Mijn belangrijkste ontdekking was dat er verschillende soorten eenzaamheid zijn.

‘Ik zag alles wat er om me heen gebeurde, maar was niet in staat daar deel van uit te maken’

Zo bestaan er naast de sociale eenzaamheid, dat is waar de media-aandacht over gaat, nog twee soorten; emotionele en existentiële eenzaamheid. Emotionele eenzaamheid gaat over het verdriet dat je hebt als je een dierbare moet missen, een overleden kind in mijn geval, of dat je te horen krijgt dat je ongeneeslijk ziek bent. Bij existentiële eenzaamheid speelt er meer. Dat zit in je systeem geworteld. Het gevoel nergens bij te horen bijvoorbeeld, of niet in staat zijn om echte verbinding te maken. Deze eenzaamheid is vaak het gevolg van een trauma of komt voort uit angst om gekwetst te worden, maar kan ook ontstaan door, en dat speelt vooral bij ouderen, het gevoel dat je niet meer nuttig bent. En dat laatste is steeds vaker het geval, omdat we allemaal ouder worden. Vroeger had je na je pensioen nog zo’n tien jaar te gaan, als je geluk had tenminste. Tegenwoordig kan het gebeuren dat je na je zestigste nog zo’n dertig jaar hebt in te vullen. En of je dat nou ‘genieten van je pensioen’ kunt noemen? Ik betwijfel het. Terug naar die emotionele eenzaamheid. Hoe zat dat bij mij? Daar hoefde ik niet lang over na te denken. Mijn emotionele eenzaamheid gaat over het verlies van mijn dochter Gaby. Tinnitus, ofwel chronisch oorsuizen, maakte voor haar het leven ondraaglijk. Na een lange en zware periode, waarbij ik geen moment van haar zijde week, koos zij in 2014 voor euthanasie. Samen hebben we naar dat moment van afscheid toegeleefd. En al die tijd was ik kranig. Tot ze haar laatste adem uit had geblazen. Toen raakte ik in shock. Al het verdriet dat ik jarenlang had weggestopt kwam er als een tsunami uit. En in dat verdriet, in die immense pijn, heb ik me heel eenzaam gevoeld. Natuurlijk, in het begin bekommerden mensen zich om mij, maar na verloop van tijd werd het medeleven en de steun steeds minder, terwijl mijn verdriet nog heel groot was. Ik begrijp het wel hoor, mensen gaan moeilijke vragen nu eenmaal uit de weg. Maar de oplossing zit hem juist in het kunnen delen. Dat je het er over kunt hebben. Dat er naar je wordt geluisterd. Soms vroeg men wel hoe het met me ging, maar dan zei ik ‘goed’ en daarmee was de kous af. Het had mij geholpen als men had geïnformeerd of en op welke momenten ik Gaby miste bijvoorbeeld. Dat er werd doorgevraagd, bedoel ik. En ja, grote kans dat ik dan was gaan huilen, maar wat is daar mis mee? Huilen is helend. Tranen luchten op. Het is nu zeven jaar geleden dat ik afscheid nam van Gaby.

Ik kan niet zeggen dat ik me nog emotioneel eenzaam voel om haar. Naarmate de jaren verstrijken, wordt het verdriet en het gemis, en daarmee ook de emotionele eenzaamheid, minder, draaglijker ook, maar verdwijnen doet het nooit.

En dan die existentiële eenzaamheid. Voor het antwoord op de vraag of die ook van toepassing was op mij, moest ik dieper in mijn verleden graven.

De eerste eenzame ervaring die ik me kan herinneren, staat dus afgebeeld op de cover van mijn boek: ik als teruggetrokken, verlegen kleuter, kijkend naar klasgenootjes die met juf spelen. Ik hunkerde ernaar om mee te doen, maar had geen idee hoe ik dat moest aanpakken. Toen was er al het gevoel van schaamte omdat ik me niet kon verhouden tot de rest van de omgeving. Met mijn ouders daarover praten, deed ik niet. Als klein meisje voelde ik al dat ik bij hen niet kon en mocht zijn wie ik was. De enige die ik destijds vertrouwde, was onze hulp in huis. Bij haar kon ik wél zijn wie ik was. Tot ze ging trouwen, toen ging ze weg. Haar vertrek voelde als een afwijzing. Zie je wel? dacht ik, ik deug niet, want als ik wel zou deugen, was ze niet weggegaan. Nu weet ik dat die gedachte onzin was, dat je in die tijd stopte met werken als je in het huwelijksbootje stapte.

Vind je dit interessant?

Ontdek nu alle Nederlandse top titels in één app!

Bestel nuAl abonnee?
Log in om verder te lezen

Een andere herinnering is van toen ik een jaar of twaalf was en ik na een val van de trap een zware hersenschudding had opgelopen. Op doktersadvies moest ik zes weken plat in een donkere kamer. Geen vriendinnetje die op bezoek kwam. Geen vader of moeder die af en toe naast me kwam zitten om mijn hand vast te houden. Het waren de langste en eenzaamste weken van mijn leven. Althans, dat dacht ik, want het kon nóg eenzamer, bleek een paar jaar later. Ik was negentien, woonde op kamers in Leiden, waar ik studeerde, en raakte per ongeluk zwanger. Opeens was ik the talk of the town, want zwanger zijn zonder dat je was getrouwd, dat kon in die tijd echt niet. Ook mijn ouders spraken er schande van, want hoe moesten zij familie en vrienden dit vreselijke nieuws vertellen? Ik verlangde naar een arm om me heen en een ouder die zei: ‘Kom maar hier lieve schat, hoe kunnen we je helpen en hoe voelt dit voor jou?’. In plaats daarvan lieten mijn ouders weten dat ze niets meer met mij te maken wilden hebben. Deze afwijzing was de genadeslag en bevestigde dat wat ik al mijn hele leven had gevoeld: ik deug niet en mag niet zijn wie ik ben.”

Zoektocht

“Vanaf dat moment besloot ik een dikke muur om me heen te bouwen. Het was ik en de baby, verder zou niets of niemand mij kunnen raken. Dat betekende overigens niet dat ik sindsdien als een soort Remi uit ‘alleen op de wereld’ door het leven ging. Ik ging gewoon door met waar ik mee bezig was, alleen liet ik op gevoelsniveau niemand meer binnen. Mensen buitensluiten was mijn manier om mezelf te beschermen tegen de pijn van afwijzing. En dat heb ik heel, heel, erg lang volgehouden. Maar, en dat is het goede nieuws, een mens is nooit te oud om te leren. Ik moest er in elk geval zeventig voor worden, en er zelfs een boek over schrijven, om erachter te komen waar mijn eenzaamheid vandaan kwam. Gesprekken met therapeuten, wetenschappers en andere eenzame ouderen leerden mij woorden te geven aan mijn gedachtes en beelden.

Kijk, aan de buitenkant is niet aan jou te zien dat je eenzaam bent, dus moet je open kaart spelen. Hoe moeilijk dat ook is, want je schreeuwt nu eenmaal niet van de daken dat je je eenzaam voelt. Daarvoor is het taboe te groot. Maar alleen als je jezelf kwetsbaar durft op te stellen, als je benoemt en bespreekt dat je je eenzaam voelt, kun je het tij keren. En kunnen mensen je helpen. Doordat ik nu begrijp waar de oorzaak ligt van mijn eenzaamheid, lukt het me steeds beter me emotioneel aan iemand te verbinden. En elke keer als het gevoel van afwijzing of eenzaamheid wordt getriggerd, want die momenten zijn er nog steeds, sta ik even stil bij dat gevoel. Ik accepteer de pijn van afwijzing, maar koppel het los van de gedachte dat ik niet deug, want ik deug wél. Al met al was het schrijven van dit boek een interessante zoektocht naar mezelf. En, niet onbelangrijk, ik heb laten zien dat ik als ‘oudje’ nog heel wat in mijn mars heb en nuttig kan zijn voor de samenleving.”

Naast het verhaal van Joan staan in het boek ook interviews met andere eenzame ouderen en delen verschillende wetenschappers, een filosoof, neuropsycholoog, cultureel antropoloog en sociale wetenschapper, hun visie op eenzaamheid.

Hunkering naar verbinding. Een andere kijk op eenzaamheid van Joan van Baarle (Uitgeverij Esga).